پیشگفتار
پیشگفتار
دارالمصنفین کی تاریخی خدمات
خدمات دارالمصنفین بھ تاریخ
بقلم
دکتر محمد الیاس الاعظمی
مترجم : د کتر احمد علی برقی اعظمی
دارالمصنفین حسن خاتمہ زندگانی عظیم ملی، تحقیقی، تاریخی و مذھبی علا مہ شبلی و تعبیر حقیقی اندیشہ ھای عالی و آرمانھای اوست۔ اگرچہ این رویای او د ر زندگانی اش بہ حقیقت نپیوست و بتحقق نرسید و مرحلھ ظھور و نشو نمایش در دورہ آغاز خود بودہ کھ او رخت از این جھان فانی بر بستہ رھسپار منزل جاودانی شدہ جان بہ جان آفرین سپرد۔ بھر حال پس از درگذ شت او تلامذہ خاص و وابستگانش این نقشہ علمی و فکری شبلی رابر حسب رنگ آرمانھای مورد علاقہ اش پر کردند۔ بخصوص مولانہ سید سلیمان ندوی دارالمصنفین را با استعداد علمی بی مانند و مساعی حسنہ اش بہ اوج اعتلای خود رساند۔ او ھمیشہ این حقیقت امر را د ر نظر می داشت کہ پیشرفت ھای ھمہ جانبہ ای ملل وابستہ بہ رفعت خیال و اصلاح می باشند و این فقط اھل قلم شایستہ ھستند کہ می توانند افکار ملک و ملت را د گرگوں می سازند۔ ھد ف تاسیس دارالمصنفین ھمین بود لذا او بوسیلہ دارالمصنفین تربیت اھل علم و قلم را مورد توجہ ویژہ ای قرار داد و سر انجام تعداد قابل ملاحظہ ای ازنویسندگان بر حسب توجہ و تربیت این ادارہ سرشناس بوجود آمد۔
دارالمصنفین از بدو تاسیسش تابحال یک د ورہ ھفتاد و پنج سالہ اش را پشت سر گذ راندہ و در حال حاضر ھم ھمین طور از لحاظ تربیت ذھنی و فکری و تصنیفی یکی از بزرگترین ادارہ ھای مسلمانان این شبہ قارہ می باشد۔
علامہ شبلی از مد ت مدیدی خیال تاسیس دارالمصنفین را بخاطر داشتہ و این را برای اولین بار در ماہ مارس سال یک ھزارو نہ صد و دہ در اجلاس ندوتھ العلماء در دھلی در ضمن لزوم کتبخانہ ندوہ بہ زبان آورد۔ در این اجلاس مولانا سید سلیمان ند وی ھم با توصیہ علامہ شبلی دربارہ لزوم کتبخانہ در ساختمان جدید دارالعلوم سخنرانی نمودہ بہ صراحت پیشنھاد دار المصنفین را ارائہ نمودہ کہ ازاینقرار است:
``لزومی وجود دارد کہ بعلاوہ کتبخانہ یک تالار وسیع برای اھل قلم
و مصنفین بنا شود کہ در آن جماعتی از قوم بتواند بہ تالیف و تصنیف
بپردازد۔ زبان مادری کہ مھد و پرورشگاہ دورہ طفولیتش ھمین دھلی
است بوسیلہ تصنیفات شان رو بہ پیشرفت بہ نھد۔ من این امر رامناسب
می دانم کہ ارباب قلم و مصنفین کہ تعداد قابل ملاحظہ ای شان در ھند
وجود دارد ھزینہ ھایش را بطور یادگار از جیب شان تامین نمایند و نام
این ساختمان دارالمصنفین باشد۔``( حیات شبلی ص 692 )
سپس در سال ھزار و نھصد و دہ نواب سر مزمل خان بہ شادمانی تقدیم خطاب دولتی با ارسال نامہ ای باطلاع علامہ شبلی رساند کہ من می خواھم کہ بیادگار تصنیفات تان اتاقی را در دارالعلوم بسازم۔ علامہ مرحوم بپاسخ آن در ماھنامہ الندوہ ( در ماہ اوت سال ھزار و نھصد و دہ) یاد داشتی نوشتہ آرمانش را اینچنین بازگو نمود:
`` ما میخواھیم کہ در دارالعلوم ساختمانی بنام دارالمصنفین تاسیس بشود
کہ در آن ادارہ ای در بارہ تصنیف و تالیف وجود داشتہ باشد و از آن
بطور مرتب تصانیف بچاپ برسند۔ مصنفین خارجی اگر بخواھند در آن
بسر ببرند و برای آنھا ھمہ وسایل راحت بخش و کتابھای مورد لزوم
علوم وفنون مھیا بشوند۔ چون کتابخانہ ندوہ بصورت یک کتابخانہ بسیار
عالی در آمدہ و افراد طبقہ تعلیم یافتہ ندوہ گرایش عمیق بہ تصنیف و
تالیف دارند بنا بر این پیشنھاد دارالمصنفین از ھر لحاظ شایستہ خواھد
بود ۔ لذا ما از نواب مزمل خان درخواست می کنیم کہ این مبلغ پول خود
را بمنظور تامین این ھد ف واگذار نمایند۔`` (حیات شبلی ص 692-693 )
ھنوز این پروژہ تحت رسیدگی قرار داشتہ کہ در ندوتہ العلماء مخالفت شبلی آغاز شد و بالآخر از آن آزردہ خاطر شدہ علامہ شبلی مستعفی شد و اینطورپیشنھاد دارالمصنفین ھم نتوانست بتکمیل برسد و ندوہ از یک ثروت عظیم محروم شد۔
علامہ شبلی پس از استعفایش از ندوہ مجد دا بہ طراحی تاسیس پروژہ دارالمصنفین پرداخت و آن را بعنوان آخرین میدان عمل زندگانی اش وخدمت دایمی حلقہ مصنفین دانستہ دست بکار شد و در شمارہ یازدھم فوریہ سال ھزارو نھصدو چھاردہ ``الھلال`` پیشنھاد دارالمصنفین را بحضور ملت ارائہ نمود۔اگرچہ این دورہ زندگانی اش برای علامہ شبلی خیلی پر آشوب بودہ و بعلاوہ مخالفین ندوہ و درگذ شت برادرش ( مولوی محمد اسحق، وکیل دادگاہ عالی) مسایل شخصی و خانگی و ھمچنین خرابی صحت و امثال آنھا برایش باعث آلام و مصائب شدید بود۔ باوجود آن انتشار پیشنھاد دارالمصنفین و اھتمام آن مظھر گرایش عمیق او بہ این کار می باشد۔او این اعلامیہ را بزبان انگلیسی برگرداندہ وشروع بہ ارسال نامہ ھای مفصل حاکی از وضاحت اغراض و مقاصد آن بہ احباب خاص و دانشوران دیگر نمود۔ مسئلہ ای کہ در پیش قرار داشتہ این بود کہ دارالمصنفین در کجا تاسیس بشود۔ مولانہ مسعود علی ندوی می خواست کہ این در ندوہ احداث بشود۔ علامہ شبلی نیز در آغاز ھمین می خواست۔او بپاسخ نامہ ای از مولانہ مسعود علی ندوی می نویسد کہ :
``برادر عزیز آنھا چطور بمن اجازہ تاسیس دارالمصنفین بہ ندوہ خواھند داد۔
آرزوی حقیقی من ھمین است ولی چہ کنم اگرچہ این بنفع آنھااست۔( مکاتیب
شبلی حصہ دوم ص127
مولانا حبیب الرحمن خان شیروانی ، حبیب خاص علامہ شبلی پیشنھاد تاسیس دارالمصنفین بہ وطن مالوفش حبیب گنج نمود ولی او بپاسخ این پیشنھاد نوشت کہ :
`` شما می خواھید کہ دارالمصنفین را بہ حبیب گنج ببرید۔ جنابعالی من چرا
پیشنھاد اعظم گر نکنم۔ من می توانم باغ خودم و دو بنگلہ ام را عرضہ نمایم``
(مکاتیب شبلی ج دوم ص )193
بالآخر پس از حیص و بیص ابتدائی قرعہ فال را بنام اعظم گر زدند و برایش علامہ شبلی باغ و بنگلہ شخصی اش را با رضایت افراد خانوادہ اش برای دارالمصنفین وقف نمود۔ ھنوز این وقف نامہ تھیہ می شد کہ این شخصیت سراپا علم و دانش بدعوت مالک حقیقی درحالیکہ کلمہ سیرت، سیرت بر زبانش جاری بود چشم از جھان فرو بست۔ انا للہ و انا الیھ راجعون۔
در ظرف سہ روز پس از درگذشت علامہ شبلی یعنی در تاریخ بیست و یکم نوامبر ھزار و نھصد و چھاردہ میلادی بدعوت مولانا حمید الدین فراھی و بحضور مولانا سید سلیمان ندوی بمنظور تکمیل کارھای ناتمام علامہ شبلی یک مجلس موقتی بنام مجلس اخوان الصفا بریاست مولانا حمید الدین فراھی تشکیل یافت کہ در آن مولانا سید سلیمان ندوی سمت ناظم و مولانا عبد السلام ندوی ، مولانا مسعود علی ندوی و مولانا شبلی متکلم ندوی عضویت آن را بعھدہ گرفتند۔ مولانا سید سلیمان ندوی کہ در آن زمان در دانشکدہ دکن سمت پروفسور را بعھدہ داشتہ از آنجا مستعفی شدہ بہ اعظم گر رسید، مولانا عبد السلام ندوی کلکتہ را ترک گفتہ رھسپار اعظم گر شد و مولانا مسعود علی ندوی ھم باتفاق این دو نفر از احباب خود تصمیم گرفت زندگانی باقی ماندہ اش را در پھلوی آرامگاہ شبلی بسر ببرد۔ ھمین مجلس موقتی اخوان الصفا ء گویا نقطہ آغاز دارالمصنفین می باشد۔ این جماعت مختصر دارالمصنفین باوجود بی سروسامانی اش عازم منزل مقصود شد۔ آھستہ آھستہ سید سلیمان ندوی جمعی از تلامذہ شبلی و فضلاء ندوہ را وابستہ بہ دارالمصنفین نمود۔ تد وین``سیرت نبوی``، سیر الصحابہ، تاریخ اسلام، تاریخ ھند و تاریخ علوم و فنون سر آغاز تصنیف و تالیف بود۔ با تاسیس چاپخانہ در سال ھزارو نھصد و شانزدہ اجراء ماھنامہ معارف بعمل آمد، ساختمان ادارہ و کتبخانہ بوجود آمد و گویا با پیوستگی اھل قافلہ کاروانی تشکیل یافت۔
ھد ف زندگانی علامہ شبلی ھمین بود کہ بحضور خود و بعد از آن گروھی از علماء و فضلاء پشت سر بگذارد کہ در این عصر جدید احتیاجات جدید اسلام را تامین نماید۔ چنانچہ بمنظور بتحقق رساندن ھمین ھد ف
دارالمصنفین بطور منظم اھداف بشرح زیر را اعلام نمود:
1۔ استقرار جمعی از نویسندگان برجستہ در کشور
2۔ تصنیف و تالیف و ترجمہ کتابھای بلند پایہ
3۔ اھتمام چاپ و انتشارات کتابش و کتابھای علمی دیگر
در حال حاضر پس از مطالعہ سھم و خدمات برجستہ دارالمصنفین براستی می توان اعتراف نمود کہ دارالمصنفین بہ حصول اھدافش کاملا موفق شدہ است۔ تعداد قابل ملاحظہ ای بیشتر از پنجاہ نفر از نویسند گان و اھل قلم سرشناس و نامدار بہ آغوش آن پرورش یافتہ کہ صد ھا نفر از آنھا بہ اخذ تربیت علمی قلمی نایل آمدہ اند۔
در پایان قرن بیستم اگر بہ دورہ گذشتہ نظر بافکنیم ، دامن وسیع زبان و اد بیات اردو از گلھای رنگ رنگ بعنوان رشک چمن بنظر می رسد و بدون ھیچ شک و تردید در آن حسین ترین ،دل انگیز ، معطر و پایدار ترین از ھمہ آنھا رنگ دبستان شبلی است کہ در این تمام ذخیرہ گل بعنوان گل سر سبد ھویداست۔
ھد ف اساسی دارالمصنفین تصنیف و تالیف و ترجمہ کتابھای ارزندہ ایست چنانچہ تابحال بیشتر از دویست کتاب بلند پایہ و بسطح عالی علمی و تحقیقی و تاریخی شدہ و بہ مد یریت انتشارات آن پرداختند و برای حصول
این آخرین ھدف دارالمصنفین چاپخانہ اش و مرکز انتشارات خود را تاسیس نمودہ است۔
دارالمصنفین فقط سازمانی نیست بلکہ یک تحریک زندہ و تابندہ و یک قلمرو علم و دانش است۔ با توجہ بہ سھم و خدمات متنوع و گوناگون برجستہ اش بہ علم و ادب ،تحقیق و نقد و تاریخ و تمد ن لزومی وجود داشتہ کہ تاریخ مفصل و مبسوط آن برشتہ تحریر در آوردہ می شد ولی متاسفانہ این بطور شایانی مورد توجہ قرار نگرفت۔ اگرچہ در بارہ علامہ شبلی و مولانا سید سلیمان ندوی کا تحقیقی بعمل آمدہ است کہ در آن ضمنا و طبعا ذکری از دارالمصنفین بمیان آمدہ است و این حامل حیثیت فرعی است۔ راجع بہ دارالمصنفین نیز مقالات تحقیقی عمدہ برشتہ تحریر در نیاوردہ شدہ کہ از آن جملہ میتوان مقالہ تحقیقی دکتر خورشید نعمانی در بارہ ``خدمات ادبی دارالمصنفین `` را می توان مثتثنی قرار داد۔ ولی آن ھم جنبہ ای از آن یعنی خدمات ادبی اش را بازگو می کند۔ بمنظور جبران این کمبود بزرگ اینجانب با وجود کم مایگی خود م خدمات دارالمصنفین بہ تاریخ را بعنوان موضوع تحقیق خود برگذ یدم۔ ظاھرا این ھم یک بر رسی جزئی است ولی اگر این حقیقت امر را در نظر بگیریم کہ درحقیقت ھنر تاریخ نویسی و مطعلقات آن موضوع اساسی و مرکزی دارالمصنفین است ، این امر واضح خواھد شد کہ این فقط یک مطالعہ جزئی نیست بلکہ در آن تفصیل سرمایہ کل دارالمسنفین در بر گرفتہ شدہ است۔
من تا چہ اندازہ ای موفق بہ ادای حق این موضوع شدہ ام قضاوت آن بعھدہ صاحبنظران می باشد۔ بھر حال میخواھم عرض بکنم کہ تا آنجا کہ ممکن است سعی نمودہ ام از عھدہ ایفاء حق این موضوع بر آیم۔
این مقالہ مشتمل بر ھفت باب می باشد۔ در باب اول آغاز تاریخ نویسی اردو ارتقاء تدریجی عھد بہ عھد آن و کتب تاریخی ماقبل شبلی و سبک تاریخ نویسی مورد بر رسی قرار گرفتہ است۔ در ابواب دوم،سوم، چھارم و پنجم بترتیب کارنامہ ھای تاریخی شبلی نعمانی، سید سلیمان ندوی، مولانا شاہ معین الدین ندوی و صباح الدین عبد الرحمان کہ آفتاب و ماھتاب سپھر تاریخ بودہ ، بطور مفصل مورد تحقیق و تحلیل و تجزیہ قرار گرفتہ است۔ از بررسی این ابواب و مباحث آن یک نقشہ واضح سھم و خدمات کامل دارالمصنفین ھویداست، علیرغم آن نمی توان ادعا نمود کہ آنچہ کہ در این کتاب برشتہ تحریر د ر آمدہ ، حرف آخر است۔ در جھان تحقیق و تدقیق حرف آخر اصلا وجود ندارد۔ لذا از اھل علم ودانش خواھشمندیم کہ صرفنظر از ھر گونہ فروگذاشت با اطلاعات جدید راھنمای اینجانب بشوند تا این مقالہ بتواند ھر چہ بیشتر مفید تر و بھتر بشود۔
